پژوهش؛ از بودجه ریالی تا هزینه دلاری/ رمز سودآوری تحقیقات برای بخش خصوصی چیست؟

معاون پژوهشی وزیر علوم در یک گفتگوی تفصیلی از چالش‌های حوزه پژوهش و برنامه‌های آینده برای پژوهشگران گفت.

خبرگزاری مهر – گروه دانش و فناوری، سعدانه طباطبایی نیا: روز ۲۵ آذرماه در تقویم رسمی کشور برای گسترش فرهنگ پژوهش و بزرگداشت مقام پژوهشگران به نام «روز پژوهش» نام‌گذاری شده است و از سال ۱۳۷۹ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، هفته پایانی آذرماه را با نام هفته «پژوهش» نام‌گذاری کرد. در این هفته، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های سراسر کشور برترین پژوهشگران و فناوران را معرفی می‌کنند. امسال هفته پژوهش استانی از دهم تا ۲۲ آذرماه برگزار شد و هفته پژوهش ملی نیز از ۲۳ آذرماه آغاز شده و تا ۲۹ آذرماه ادامه خواهد داشت.

به مناسبت هفته پژوهش، در یک گفتگوی تفصیلی با دکتر پیمان صالحی؛ معاون پژوهشی وزیر علوم و رئیس ستاد ملی هفته پژوهش و فناوری به مهم‌ترین مسائل حوزه پژوهش و فناوری کشور پرداختیم.

*یکی از مسائل مهم امروز در حوزه علم و فناوری وضعیت رتبه علمی ایران در جهان و کاهش انتشارات علمی دانشگاه‌ها است، با توجه به تاکید مقام معظم رهبری برای جهش جدید علمی چه برنامه‌ای دارید؟

وقتی به روند تولید علم ایران نگاه می‌کنیم تا سال ۲۰۲۲ ما روند روبه‌رشدی از نظر تعداد انتشارات علمی داشته‌ایم. آخرین آمار در حال حاضر مربوط به سال ۲۰۲۳ است، چرا که آمار رسمی سال ۲۰۲۴ اردیبهشت سال آینده نهایی می‌شود. در سال ۲۰۲۳ متأسفانه هم دانشگاه‌های وزارت علوم، هم دانشگاه‌های وزارت بهداشت و هم دانشگاه آزاد اسلامی همگی روند نزولی داشتند. دلایل زیادی برای این موضوع وجود دارد ولی آن‌چه که به طور ویژه در این زمینه نقش داشته، کاهش بودجه‌های پژوهشی است.

اگر بخواهیم عدد ریالی بودجه‌های پژوهشی را محاسبه کنیم‌، مشاهده می‌کنیم که عدد ریالی بودجه پژوهش هر سال افزایش داشته است. ولی خیلی از هزینه‌های ما در پژوهش ریالی نیست. بسیاری از هزینه‌ها و خریدها به‌ویژه زیرساخت‌هایی که در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی نیاز داریم، باید با معادل دلاری محاسبه شود. باید به این موضوع نیز توجه داشت که بسیاری از برندهای دنیا در ایران در حال حاضر نمایندگی رسمی ندارند، بنابراین معضلاتی در تهیه این محصولات وجود دارد که حتی ما از قیمت جهانی آن نیز باید مبلغ بیشتری پرداخت کنیم. وقتی تجهیزات نمایندگی رسمی در ایران ندارند، ما در تعمیر و تجهیز نیز هزینه‌های بیشتری را باید پرداخت کنیم. ما برای تأمین زیرساخت‌ها که در پژوهش‌های پزشکی، علوم پایه، مهندسی و کشاورزی مهم‌ترین بخش است، تقریباً با ضریب بیشتر از یک، هزینه می‌کنیم.

از طرف دیگر در گزارش دیگری که من ارائه دادم به این موضوع اشاره کرده‌ام که اگر بخواهیم هر سال میزان هزینه‌های خودمان را با ارز بسنجیم، بودجه‌های پژوهشی ما در کشور کاهش پیدا کرده است. در سال ۱۳۹۰ کل بودجه وزارت علوم (شامل دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌ها) معادل ۲ میلیارد دلار بوده و این بودجه در سال ۱۴۰۲ به یک میلیارد کاهش یافته است. البته که دانشگاه‌ها علاوه بر بودجه دولتی، درآمد اختصاصی هم داشته‌اند و این‌گونه نیست که همه بودجه دانشگاه‌ها را دولت داده باشد. دانشگاه‌ها علاوه بر قراردادهای ارتباط با صنعت، از حوزه آموزش، دانشجوی بین‌الملل و … درآمد دارند.

عدد ریالی بودجه پژوهش هر سال افزایش داشته است. ولی خیلی از هزینه‌های ما در پژوهش ریالی نیست. بسیاری از هزینه‌ها و خریدها به‌ویژه زیرساخت‌هایی که در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی نیاز داریم، باید با معادل دلاری محاسبه شود. باید به این موضوع نیز توجه داشت که بسیاری از برندهای دنیا در ایران در حال حاضر نمایندگی رسمی ندارند، بنابراین معضلاتی در تهیه این محصولات وجود دارد که حتی ما از قیمت جهانی آن نیز باید مبلغ بیشتری پرداخت کنیم

در سال ۱۴۰۲ دانشگاه‌هایی مثل شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، تهران، حدود ۳۰ درصد درآمد اختصاصی داشته‌اند و ۷۰ درصد بودجه آن‌ها را دولت تأمین کرده و ۳۰ درصد از آن را از طریق درآمدهای اختصاصی تأمین کرده‌اند. بنابراین تعدادی از دانشگاه‌های ما مثل بسیاری از دانشگاه‌های برجسته دنیا بخشی از بودجه خود را از طریق درآمد اختصاصی تأمین می‌کنند. ما امروز پژوهشگاه‌هایی داریم که در سال جاری ۵۰ درصد از بودجه خودشان را از طریق درآمد اختصاصی کسب کرده‌اند.

همچنین نیازهای دیگری نیز وجود دارد مانند پرداخت حقوق، موضوعات مربوط به دانشجویان مثل حمل و نقل، خوابگاه، فضای دانشجویی و غیره. در این شرایط وقتی بودجه کاهش پیدا می‌کند، سهم بودجه پژوهشی نیز کاهش می‌یابد. بودجه پژوهشی یعنی هزینه کردن برای زیرساخت‌ها، هزینه مورد نیاز برای گرنت‌ها، تعاملات بین المللی و کمک‌هزینه‌های پژوهشی و غیره. بنابراین شاید از نظر ریالی بودجه پژوهشی افزایش یافته باشد ولی قدرت خرید ما افزایش نداشته است. این مسئله خیلی مهمی است.

همچنین ما در فعالیت‌های مشترک و ارتباطات بین‌المللی خوب هستیم ولی این فعالیت‌ها را باید بیشتر انجام دهیم تا بتوانیم از منابع مالی بین‌المللی استفاده کنیم. ارتباطات بین‌المللی ما به‌ویژه با سازمان کنفرانس اسلامی، بانک توسعه اسلامی و کمیته علم و فناوری آن سازمان (کامستک) می‌تواند کمک‌کننده باشد که هم ظرفیت ما را به منصه ظهور برساند و هم بتوانیم از منابع مالی در پروژه‌های مشترک، علی‌رغم مشکلاتی که برای جابه‌جایی پول و … وجود دارد، استفاده کنیم.

عوامل دیگری نیز در این زمینه نقش دارد. برای مثال قرار دادن سقف حقوق برای اساتید یکی از عواملی بود که روی انگیزه‌های اساتید اثر منفی گذاشت. همچنین سالی که مالیات پلکانی برای حقوق اساتید اعمال شد در ایجاد نارضایتی نقش داشت. به هرحال سیاست‌های دیگری نیز ممکن است نقش داشته است.

موضوع مهاجرت نیز بحث جدی در این زمینه است. من حدود ۲۹، ۳۰ سال است که با اساتید دانشگاه در این زیست‌بوم زندگی کرده‌ام. اکثر اساتید آن‌قدر عرق به میهن و عقایدشان دارند که در میهن خودشان بمانند ولی از یک حدی به بعد بالاخره، ممکن است در آن سوی مرزها جاذبه‌هایی برایشان ایجاد شود. بنابراین ما باید به معیشت این اساتید و موضوع زیرساخت‌ها و امکانات تحقیقاتی توجه کنیم.

خیلی از اساتید هستند که مسائل معیشتی برایشان در درجه دوم اولویت است ولی وقتی می‌بینند که امکانات تحقیقاتی وجود ندارد، ممکن است به هر طریقی فکر جلای وطن به ذهنشان خطور کند. بنابراین جمیع این مسائل می‌تواند در بروز مشکلات نقش داشته باشد.

*برای حل این مشکلات چه اقداماتی انجام شده است؟

ما برای حل این مسائل یکی، دو قدم برداشتیم. اول اینکه در قانون برنامه هفتم توسعه ذکر شده است که ۱۵ درصد از بودجه دانشگاه‌ها باید حوزه پژوهش اختصاص پیدا کند. ما این موضوع را به جد از طریق سازمان برنامه و بودجه و مجلس شورای اسلامی پیگیر هستیم و به هر حال امسال باید این اتفاق بیفتد.

من امیدوارم که این اتفاق بیفتد و اصلاً ناامید نیستم. چون در هیئت امنای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف نیز حضور دارم، می‌بینم که در قانون بودجه سال جاری و سال آینده‌شان این ۱۵ درصد لحاظ شده است. بنابراین ما باید به سمت عملیاتی کردن این موضوع برویم. وقتی ۹۵ درصد از بودجه یک دانشگاهی از قبل برای حقوق و دستمزد و مسائل دانشجویی و غیره هزینه شده است،

در قانون هفتم توسعه ذکر شده که ۱۵ درصد از بودجه دانشگاه‌ها برای پژوهش و فناوری و ۵ درصد نیز برای امور فرهنگی هزینه شود. حتماً همه باید همکاری کنند، هم ما هم سازمان برنامه و بودجه و هم مجلس محترم باید همکاری کنند و با توجه به این‌که در فصل بودجه هستیم، بودجه سال ۱۴۰۴ باید طوری بسته شود که این ۱۵ درصد و ۵ درصد را بتوان اعمال کرد.

*در بودجه پیشنهادی دولت این مسائل در نظر گرفته شده است؟

این‌گونه نیست که دانشگاه‌ها ردیف پژوهشی جداگانه داشته باشند. ما سال گذشته دانشگاه‌هایی داشتیم که حدود ۱۸، ۱۹ درصد برای پژوهش هزینه کردند و این برآورد انجام شده است. منتهی یک بخش آن از درآمد اختصاصی است و دانشگاه‌هایی که به خوبی به سمت درآمد اختصاصی رفته‌اند، توانسته‌اند که بیشتر در پژوهش و فناوری هزینه کنند و درآمدهای خوبی داشته باشند.